مردم سالاری و نظام ولایی

مردم سالاری در نظام ولایی

پیش گفتار

یکی از مهم ترین موضوعات در زمینه حکومت و دولت، رابطه فرد و دولت است. دولت در خلاء شکل نمی گیرد، بلکه همواره باید افرادی باشند تا دولتی شکل گیرد. به لحاظ این که «انسان» مدنیٌّ بالطّبع می باشد، ضرورتاً باید تشکیلاتی باشد تا عهده دار امور مردم شود. لذا بحث از دولت، بحث از فرد را هم به دنبال دارد.
دیدگاه نظام درباره انسان و فرد کمک می کند تا رابطه فرد و دولت بیش تر مشخص شود. در نظامی که برای انسان احترام و کرامت ذاتی قائل است، دولت هم در راستای خیر و سعادت مردم تلاش می کند، نه این که از آن ها به عنوان ابزاری جهت رسیدن به منافع خود استفاده کند.
از زمانی که دولت های ملّی در اروپا شکل گرفت، بحث های فراوانی در زمینه رابطه فرد و دولت مطرح شد. به دلیل عدم شناخت انسان و خواسته های مادی و معنوی او، در این زمینه افراط و تفریط های زیادی صورت گرفته است؛ به طوری که در تاریخ غرب دوره ای ملاحظه می شود که انسان هیچ مدخلیت و نقشی در حکومت ندارد و پادشاه نماینده خدا و سایه او در روی زمین تلقّی می شود و در دوره ای دیگر، انسان به جای خدا می نشیند و «اومانیسم» در ادبیات سیاسی و فلسفی غرب، همه چیز را در خدمت انسان قرار می دهد و انسان را فعّالٌ مایشاء می خواند و خواست او را مقدّم بر هر خواسته ای می شمارد.
در فرهنگ اسلامی که دیدگاهی ویژه در رابطه با فرد و دولت دارد، انسان از احترام و کرامت خاصّی برخوردار است؛ به طوری که انسان عهده دار مسؤولیت بزرگی در روی زمین است. در قرآن مجید آمده است:
«انّاعرضنا الامانة علی السموات والارض والجبال، فأبین ان یحملنها واشفقن و حملها الانسان»1؛ ما امانت (تعهد، تکلیف و ولایت الهی) را بر آسمان ها، زمین و کوه ها عرضه داشتیم، اما آن ها از حمل آن خودداری کردند و از آن هراسیدند، اما انسان آن را بردوش کشید.
در جهان بینی اسلامی، گرچه انسان دارای اختیار است، ولی این اختیار و اراده در طول اراده و اختیار خداوند می باشد. انسان در محدوده قوانین و شریعت اسلامی اجازه فعّالیت و اختیار را داراست. در نظام سیاسی اسلام، منشأ حقیقی مشروعیت دولت، خداوند است.
دولت اسلامی علاوه بر این که با تکیه بر مردم و در جهت برآوردن خواسته ها و نیازهای مادی و معنوی افراد، تلاش می کند، ولی پیوندی محکم با خدا دارد. در جهان بینی اسلامی، وظیفه دولت هدایت مردم به طرف سعادت ابدی در دنیا و آخرت است.
در میان متفکّران اسلامی، گرچه از صدر اسلام تاکنون، مطالب زیادی در زمینه رابطه دولت و فرد نوشته شده است، ولی کامل ترین و جامع ترین دیدگاه را باید در نهج البلاغه جست. حضرت علی علیه السلام در میان مردم می زیست و نیازهای مادی و معنوی آنان را می شناخت. آن حضرت می فرماید: «... انّ محلّی منها محلّ القطب فی الرّحا ینحدر عنّی السّیل ولایرقی الیّ الطّیر...2؛ همانا موقعیت و نقش من در اجتماع همانند میله وسط سنگ های آسیاب می باشد. من همانند قلّه کوهی هستم که سیل از طرف من سرازیر می شود و هیچ پرنده ای یارای پرواز به اوج قلّه من را ندارد.»
رابطه فرد و دولت از دیدگاه حضرت
1. مفهوم فرد
الف) انحراف صورت گرفته قبل از حکومت علی علیه السلام
با توجّه به انحراف سیاسی که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در حکومت به وجود آمد و حکومت اسلامی از مسیر خودش خارج شد و مردم در حاشیه قرار گرفتند، نقش علی علیه السلام در احقاق حقوق آن ها قابل ملاحظه است. انحراف سیاسی بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در نوع نگاه زمامداران به حکومت و سیاست داشت. نگرشِ خلفای پس از پیامبر اسلام، نگرش جاهلی و قبیله گرایانه بوده، نه اسلام گرایانه.3
حضرت علی علیه السلام درباره تحوّلی که در مردم ایجاد شد، چنین فرمود:
«فمنی الناس ـ لعمراللّه ـ بِخَطْبٍ و شماس و تلوّن و اعتراض4؛ به خدا سوگند! مردم در این دوران دچار انحراف و خروج از مسیر مستقیم، رنگ عوض کردن و دوری کامل از حق گردیدند.»
این انحراف، امّت را از عدالت دور کرد و مردم به جایی رسیدند که حق و عدالت را بر نمی تافتند و تحمّل نمی کردند. این مناسبات اجتماعی و چنین رفتارهایی، به هیچ وجه با کرامت انسانی و مساوات اجتماعی سازگاری نداشت.
خلیفه دوم بارها بر این امر اذعان کرد و گفت: «اجرءُهم واللّه انّ وَلیها ان یحملهم علی کتاب ربّهم و سنّة نبیّهم لصاحبک اما ان ولی امرهم حملهم علی الحجّة البیضاء والصراط المستقیم5؛ به خدا سوگند! پرجرأت ترین این گروه که بتواند مردم را به احکام کتاب و پروردگارشان و سنّت پیامبرشان راه ببرد، سالار تو (علی) است. همانا اگر او عهده دار حکومت ایشان شود، آنان را به راه راست و شاهراه روشن می برد.»
ب) تأکید علی علیه السلام بر احقاق حقوق مردم
علی علیه السلام همواره بر نقش مردم تأکید می کرد، تا آن جا که به مالک اشتر فرمود:
«و باید که در امور ملک و مصالح رعیّت آنچه را که به عدالت اقرب و در احقاق حقوق اعدل باشد و عدالتش عمومیّت داشته باشد نسبت به همه مردم اکمل باشد، رعایت نمائی؛ به آنچه که مردم به آن راضی باشند، اختیار نمائی.»6
ج ) نهی از تجسّس در امور مردم
حضرت علی علیه السلام حریم شخصی و قانونی مردم را امن می داند و اعتقاد دارد که حکومت باید از شکستن این حریم امن جلوگیری کند.
«و باید که هرچه از نهج شرع تر شود ثابت نشده و به صحت نرسیده باشد، تغافل و تجاهل را شعار خودسازی و به تجسّس و تفحّص آن نپردازی و سخن چینان و غمّازان را زود تصدیق ننمایی و گفتار ایشان را به مقام اعتبار در نیاوری اگرچه ایشان به ظاهر لباس نصیحت و دوست خواهی پوشیده باشند.»7
حضرت علی علیه السلام در نامه ای به یکی از والیان خود، می فرماید: «واخفض للرّعیّة جناحک8؛ در برابر رعیّت، فروتن باش.»
آن حضرت در نامه ای به محمد بن ابی بکر، می فرماید:
«و أحبّ لعامة رعیتک ما تحبّ لنفسک و اهل بیتک و اکره لهم ما تکره لنفسک و اهل بیتک».9
د) سیاست خلیفه دوم
خلیفه دوم، مسلمانان نخستین را بر سایر مسلمانان، مهاجران قریش را بر سایر مهاجران و به طور کلّی، همه مهاجران را بر انصار برتری داد. او عرب را بر عجم و عرب خالص را بر موالی برتری داد و حتی میان نصارای عرب با نصارای غیر عرب تفاوت می گذاشت. سیاست خلیفه تا بدانجا پیش رفت که برای جلوگیری از اختلاط عرب با عجم و آزاده با برده، مردم را موظف به پوشیدن لباس مخصوص خودشان کرد. مسیّب می گوید: عمر را دیدم، در حالی که با چوب دستی خود بر سر کنیزکی زد تا این که مقنعه از سرش افتاد و عمر گفت: «فیم الاَمة تشبّه بالحرّة10؛ چرا کنیزکی خودش را به شکل زنان آزاده در آورده است.»
امام صادق علیه السلام می فرماید: «موالی» نزد امیرمؤمنان علیه السلام آمدند و گفتند: ما از این عرب ها به شما شکایت می کنیم. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم عطایا را بین ما و آنان به طور مساوی تقسیم می کرد و سلمان و بلال و صُهیب را به ازدواج زنان آزاد درآورده، اما آنان از انجام دادن [این مساوات]نسبت به ما خودداری می کنند و می گویند این کار را نمی کنیم.
امیرمؤمنان علیه السلام نزد آنان رفت و درباره موالی با آنها صحبت کرد. عرب ها فریاد زدند: ای ابوالحسن! از این کار خودداری می کنیم. حضرت علی علیه السلام از نزد آن ها رفت، در حالی که از شدت خشم، ردایش روی زمین کشیده می شد. حضرت علی علیه السلام پس از بازگشت، فرمود: «یا معشر الموالی انّ هؤلاء قد صیّروکم بمنزلة الیهود والنصاری یتزوّجون لا یتزوّجونکم و لا یعطونکم مثل ما یأخذون11؛ ای گروه موالی! بی شک، اینان شما را مانند یهود و نصارا می دانند. از شما زن می گیرند و به شما زن نمی دهند و آنچه را که خود می گیرند، به شما نمی دهند و به طور مساوی تقسیم نمی کنند.»
و) دسته بندی افراد از دیدگاه امام علیه السلام
حضرت علی علیه السلام مردم را به چند دسته تقسیم می کند:12
1. آنکه در پی فساد نرود، چون خوار و بی مقدار است و بی آلت کارزار، و از مال و منال نابرخوردار.
2. آنکه شمشیر برکشد و همه جا را در فتنه و شرّ کشد، سوار و پیاده اش را فراخواند و خود را آماده فساد گرداند و دینش تباه ـ آلوده گناه ـ چشم او به دنبال نواله ای است، یا به دست آوردن گلّه ای، یا آنکه خواهد بر عرشه منبر نشیند ـ و خود خطیب و واعظ مردمان بیند ـ. چه بد سودایی است که دنیا را بهای خود انگاری و پاداشی را که نزد خدا داری، به حساب نیاری!
3. آنکه با کاری که آخرت راست، دنیا را جوید و بدانچه در دنیا کند، راه آخرت را نپوید، تن آسان و آسوده خیال، آرام گام بردارد و دامن به کمر در آرد و با زیورِ دروغین، خویش را امین مردم شناساند و پرده پوشی خدا را وسیله معصیت گرداند.
4. آنکه خُردیِ همّت و نداشتن وسیلت، او را از طلبِ حکومت بنشاند، تا بدآنچه در دست دارد، بسنده کند. خود را به زیور قناعت بیاراید و در لباس تارک دنیا در آید، حالی که شب یا روزی نبوده است که زهد بپاید.
5. اما مردمانی دیگرند که یاد قیامت، دیده شان را فروخوابانیده و بیم رستاخیز سرشکشان را روان گردانیده، یا از مردم گریزانند و یا مقهور و ترسان، یا خاموش و دهان بسته و یا از روی اخلاص به دعا نشسته، یا گریان و دلشکسته. از پرهیز، در گمنامی خزیده و خواری و مذلّت را به جان خریده، گویی به دریایی شور غوطه ورند، دهانهایشان بسته و دلهایشان خسته، از پند بی حاصل به ستوهنده و از چیرگی جاهلان، ذلیل؛ پیاپی کشته می شوند و از آنان نمانده است جز قلیل.
پس دنیا را خُرد مقدارتر از پرکاه و خشکیده گیاه بینید و از پیشینیان خود پند گیرید، پیش از آنکه پسینیان از شما عبرت گیرند. دنیای نکوهیده را برانید، چه او کسانی را از خود رانده است که بیش از شما شیفته آن بوده اند.
حضرت علی علیه السلام با شناختی که از جامعه و افراد دارد، جامعه را کالبد شکافی نموده و اهداف و نیّات افراد را بازگو می کند و به مردم اعلام می کند که گول ظواهر افراد و دنیا را نخورند و به دنبال سعادت همیشگی و دائمی که همان بهشت است، باشند.
به خاطر همین بود که دشمنان وجود آن حضرت را بر نمی تافتند و به هر شکلی، درصدد مانع تراشی و ضربه زدن بر می آمدند، حتّی به اسم دین و برپایی سنّت پیامبر!
2. مفهوم دولت
واژه دولت به معانی زیادی به کار رفته است؛ از جمله:
1. گردیدن و از حالی به حالی شدن؛
2. بخت و اقبال؛
3. مال و مقام؛
4. قدرت.
مهم ترین معنایی که جامع است و معانی دیگر را در بردارد، معنای آخر است. امروزه در نظام های مختلف سیاسی، مهم ترین ویژگی هر دولت و حکومتی «قدرت» است، خواه منشأ قدرت اقتصاد باشد، خواه سیاست و یا چیزهای دیگر. قدرت در نهاد دولت نهفته است؛ به همین جهت، این مطلب را در سخنان حضرت علی علیه السلام به نحوی می توانیم مشاهده کنیم: «واکظم الغیظ و تجاوز عن المقدرة و احلم عند الغضب و اصفح مع الدولة تکن لک العاقبة13؛ خشم خود را فرو خور و به وقت توانایی در گذر و گاه خشم، در بردباری بکوش و به هنگام قدرت، از گناه چشم بپوش تا عاقبت، تو را باشد.»
همچنین از آن حضرت نقل شده است: «تجاوز مع القدرة و احسن مع الدولة تکمل لک السیادة14؛ و به وقت توانائی، درگذر و با داشتن قدرت احسان و نیکی کن تا بزرگی و سیادت برای تو کامل شود.»
در هردو بیان فوق، واژه قدرت و دولت با هم آمده است. نیز آن حضرت می فرماید: «واحذر الشریر عند اقبال الدولة لئلاّ یُزیلها عنک و عند ادبارها لئلاّ تعیّن علیک15؛ به وقت روی آوردن دولت، از اشخاص شرور پرهیزکن که مبادا آن دولت از تو زایل شود. و به وقت پشت گردانیدن دولت، از آنان پرهیزکن که مبادا بر ضدّ تو یاری و همراهی کنند.»
گرچه دولت، حقّ استفاده از قدرت و زور را دارد، اما حقّ استبداد و ظلم را ندارد. در عهدنامه مالک اشتر چنین آمده است:
«مبادا بگویی که من اکنون بر آنان مسلّطم، از من فرمان دادن است و از آنان اطاعت کردن که این، عین راه یافتن فساد در دل، و خرابی دین و نزدیک شدن تغییر و تحوّل (قدرت) است. و اگر قدرتی که از آن برخورداری نخوتی در تو پدید آورد، خود را بزرگ شمردی، بزرگی حکومت پروردگار را که از تو برتر است، بنگر که چیست؟ و قدرتی که بر تو دارد و تو را بر خود، آن قدرت نیست، که چنین نگریستن سرکشی تو را می خواباند و تندی تو را فرو می نشاند و عقلِ از دست رفته ات را به تو باز می گرداند. بپرهیز که در بزرگی فروختن، خدا را همنبرد خوانی، و در کبریا و عظمت خود را همانند او دانی که خدا هر سرکشی را خوار می سازد و خودبین را بس بی مقدار می گرداند.»16
برخورد حضرت علی علیه السلام با خوارج که ضدّ دولت بودند، بهترین نمونه برای تبیین جایگاه دولت و حکومت قانونمند است. خوارج که مردمانی مقدّس مآب، کج اندیش و بی بصیرت بودند، پس از آن که در پیکار صفّین، متارکه جنگ را ـ در پی بر سر نیزه شدن قرآن ها از جانب سپاهِ در حال شکست معاویه ـ به امام تحمیل کردند و کار به حکمیّت سپرده شد، با سردادن شعار «لاحکم الاّ للّه»، امام علیه السلام را محکوم کردند که چرا حکمیّت را پذیرفته است. حضرت علی علیه السلام در پاسخ آن ها فرمود: برای هیچ جامعه ای چاره ای جز پذیرش حکومت و دولت نیست.
حضرت علی علیه السلام تلاش کرد به آنان بفهماند که اصلاً امکان ندارد که جامعه ای باشد و دولت نداشته باشد. امام علی علیه السلام در پاسخ خوارج که وجود دولت را منکر می شدند، فرمود: «کلمة حقٍّ یراد بها باطل، نعم انّه لا حکم الاّ للّه، ولکن هؤلاء یقولون لا إمرة الاّ للّه و انّه لابدّ للنّاس من امیر، برّ او فاجر، یعمل فی امرته المؤمن و یستمتع فیها الکافر17؛ سخنی است حق که بدان، باطلی را می خواهند. آری، حکم جز حکم خدا نیست اما اینان می گویند: فرمانروایی و حکومت جز برای خدا روا نیست، در حالی که مردم دولتی و حاکمی می باید نیکوکار با تبهکار، تا در حکومت مرد با ایمان کار خویش کند و کافر بهره خود را برد.»
حضرت علی علیه السلام می فرماید: «والٍ ظلوم غشوم خیرٌ من فتنةٍ تدوم18؛ والی ستمگر و بسیار ظلم کننده بهتر است از فتنه ای که دائمی باشد.»
و می فرماید: «دولة العادل من الواجبات19؛ دولت عادل از واجبات است.»
نیز می فرماید: «مِنْ اعود الغنائم دولة المکارم20؛ بهترین غنیمت برای مردم، دولت نیکان است.»
ماهیّت دولت اسلامی
در اندیشه سیاسی امام علی علیه السلام دولت دو گونه است:
1. دولت الهی؛
2. دولت مردمی.
مشروعیّت حکومت از سوی خداوند و مقبولیّت آن از سوی مردم تأمین می شود. هیچ دولتی بدون اتّکاء بر مردم نمی تواند شکل بگیرد. حضرت علی علیه السلام در این رابطه می فرماید:
«امّا والذی فلق الحبّة و برأالنسمة، لولا حضور الحاضر و قیام الحجّة بوجود الناصر، و ما اخذ اللّه علی العلماء ألاّ یقارّوا علی کظّة ظالم و لاسغب مظلوم، لاَلقیت حبلها علی غاربها و لسقیت آخرها بکأس اوّلها و لاَلفیتم دنیاکم هذه ازهد عندی من عفطة عنز21؛ به حقّ آنکه دانه را شکافت و جان را آفرید! اگر حضور حاضران و اتمام حجّت با اعلام وجود ناظران نبود، و اگر خداوند از عالمان پیمان نگرفته بود که در برابر پرخوری ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان هیچ آرام و قرار نگیرند، بی تأمّل ریسمان مهار خلافت را بر گردنش می افکندم و با همان جام نخست آخرش را هم سیراب می کردم. بی گمان خوب دریافته اید که این دنیای شما نزد من بی ارج تر از آبی است که از بینی بُزی هنگام عطسه کردن بیرون می افتد.»
حضرت علی علیه السلام تصریح می فرماید که چندان تمایل به قبول خلافت و حکمرانی نداشت و آنچه او را وادار به پذیرفتن خلافت کرد، دو پیمان و وظیفه زیر بود:
1. وظیفه شرعی: «اما اخذ اللّه علی العلماء...».
2. وظیفه مردمی: «لولا حضور الحاضر و قیام الحجّة...».
حضرت علی علیه السلام معتقد بود که حکومت با خواست و رضایت مردم شکل گیرد. وقتی مردم بعد از کشته شدن عثمان، نزد حضرت علی علیه السلام آمدند تا با او بیعت نمایند، آن حضرت فرمود:
«ففی المسجد، فانّ بیعتی لاتکون خفیّاً و لاتکون الاّ عن رضی المسلمین22؛ پس مراسم بیعت در مسجد باشد، زیرا بیعت با من مخفی نیست و جز با رضایت مسلمانان عملی نیست.»
دولت حقّ زمانی می تواند اعمال قدرت نماید و در اهداف و برنامه های خود توفیق یابد که پیوسته از «مشروعیت الهی» و «مقبولیت مردمی» برخوردار باشد. دولت اسلامی مشروعیت و حقانیّت خود را از جانب خدا می یابد و بر اساس خواست و رضایت مردم تحقّق می پذیرد و با حمایت و مشارکت مردم، قدرت اجرایی و توفیق تحقّق اهداف الهی و قوانین حکومتی را با تکالیف شریعت مقدّس اسلام کسب می کند.
در نهج البلاغه آمده است:
ابن عباس گفت: در منطقه «ذی قار»، در مسیر حرکت به سوی بصره، در جنگ جمل، در حالی که حضرت علی علیه السلام به پینه زدن کفش خویش مشغول بود، نزد آن حضرت رفتم. آن حضرت به من فرمود: این کفش چقدر ارزش دارد؟
گفتم: ارزشی ندارد. آن حضرت فرمود: «واللّه لهی اَحبّ الیّ من امرتکم الاّ ان اقیم حقّاً او ادفع باطلاً23؛ به خدا سوگند! این کفش در نزد من از حکومت بر شما محبوب تر است، مگر این که حقّی را برپا سازم و یا باطلی را دفع نمایم.»
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«خدایا! تو می دانی آنچه از ما رفت، نه به خاطر رغبت در قدرت بود و نه به خاطر رسیدن به چیزی از بهره های ناچیز دنیا؛ بلکه مقصد آن است که نشانه های دین تو را به جامعه باز گردانم و اصلاح را در شهرهای تو آشکار نمایم تا بندگان ستمدیده ات را امنیّت فراهم آید، و حدود اجراء نشده ات به اجرا در آید.»24
حضرت علی علیه السلام اهداف حکومت را چنین مشخص می کند:
1. بازگرداندن نشانه های دین به جامعه.
2. اصلاح: اینکه حضرت علی علیه السلام اصلاح را در مرتبه دوم ذکر کرده اند، معلوم می شود که اصلاح از نشانه های دین است و برای دین ضروری و جزو وظایف حکومت است.
3. امنیّت.
4. اجرا شدن حدود اسلامی.
امنیت و اجرا شدن حدود اسلامی، از نشانه های اصلاحات است.
3. رابطه متقابل فرد و دولت
رابطه فرد و دولت متقابل است، نه یک جانبه. این گونه نیست که مردم فقط اطاعت پذیر و تسلیم محض باشند و دولت هرچه اراده کند، انجام دهد. بین دولت و فرد «تعامل» وجود دارد؛ لذا نسبت به یکدیگر وظایفی دارند:
الف) وظایف زمامداران (دولت)
وظایف دولت از نظر حضرت علی علیه السلام شامل دستورالعمل هایی است که آن حضرت به زمامداران و کارگزاران خود می دهد. اینک مواردی از وظایف زمامداران را ذکر می کنیم:
1. اقامه حقّ
همان طوری که قبلاً ذکر شد، حضرت علی علیه السلام در حالی که مشغول دوختن کفش پاره خود بود، سؤال کرد: قیمت این کفش چقدر است؟
ابن عباس عرض کرد: ارزشی ندارد.
آن حضرت فرمود: «همانا حکومت در نظر من از این کفش هم بی ارزش تر است، مگر این که اقامه حقّ و عدل کنم و باطلی را از بین ببرم.»25
2. ایجاد امنیّت و آرامش
از مهم ترین وظایف دولت اسلامی این است که در تمامی زمینه ها، امنیّت را بر قرار سازد. امنیّت فردی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی باید برای همه مردم باشد. نباید فقط گروه خاص حاشیه امن داشته باشند و به کار و کوشش مشغول باشند و عدّه ای از کار و کوشش و فعالیّت های مختلف محروم باشند. حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«فیأمن المظلومون من عبادک26؛ تا بندگان ستمدیده ات امنیّت داشته باشند.» حضرت علی علیه السلام وظایف اوّلیه مالک اشتر را چنین بیان می کند:
1. جبایة خراجها؛ جمع آوری مالیات.
2. عمارة بلادها؛ آبادی شهرها.
3. جهاد مع عدوّها؛ جنگ با دشمنان.
4. استصلاح اهلها؛ اصلاح انسان ها و امور آنها.
حضرت علی علیه السلام در رأس وظایف مالک اشتر در رابطه با مردم، مسأله جمع آوری مالیات را مطرح می کند. با توجّه به این که حضرت فردی ادیب و حکیم است و این گونه افراد سنجیده و دقیق صحبت می نمایند و هر جمله و کلمه ای را در جای مناسب می آورند، از این که آن حضرت جمع آوری مالیات را در رأس وظایف مالک اشتر شمرده است، فهمیده می شود که در امر حکومت و مملکت داری، «بودجه» اهمیّت بسیار فراوانی دارد.
به عبارت دیگر، آن حضرت می فرماید: اوّل باید مالیات بگیری و پول و امکانات داشته باشی و بعد شهرها را آباد کنی و با دشمنان بجنگی و افراد را اصلاح نمایی.
3. برپاداشتن حدود الهی
حضرت علی علیه السلام می فرماید: دولت نه تنها باید از مرزهای جغرافیایی و حریم زندگی افراد مواظبت نماید، بلکه باید از حریم و مرزهای عقیدتی و ارزشی جامعه پاسداری کند، تا بدعت، تحریف و فساد در جامعه صورت نگیرد. آن حضرت می فرماید:
«انّه لیس علی الامام الاّ... اقامة الحدود علی مستحقّیها27؛ همانا بر امام است... جاری ساختن حدود بر افرادی که سزاوار آن هستند.»
4. ایجاد عدالت اجتماعی
حضرت علی علیه السلام قربانی عدالت خویش بود. منش و روش او این نکته را تأیید می کند. آن حضرت در ایجاد عدالت و بسط آن در جامعه و کم کردن فاصله طبقاتی از هیچ کوششی دریغ نکرد. حضرت می فرماید:
«فما جاع فقیر الاّ بما مُتّع به غنّی28؛ پس فقیری گرسنه نماند، جز آن که توانگری از حقّ او، خود را به توانایی رساند.»
5. مردمی بودن زمامداران
«مردم» منشأ مقبولیت دولت اسلامی و از ارکان آن هستند. کارگزاران باید خودشان را از مردم بدانند و جدای از آنان نباشند. مردمی بودن زمامداران زمانی صورت واقعی و به دور از تصنّع و تکلّف خواهد داشت که مردم در بینش آنان جایگاهی واقعی داشته باشند و آنان خود را خدمتگزار مردم و برای مردم بدانند. پیامبرخدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:
«الخلقُ عیالُ اللّه، فاَحبّ الخَلقِ الی اللّه مَن نفع عیال اللّه29؛ مردم خانواده و عیال خدایند. پس محبوب ترین افراد نزد خدا، کسانی هستند که بر عیال خدا خدمت کنند.»
6. تواضع در برابر مردم
زمامدار باید با مردم از روی تواضع و فروتنی رفتار نماید، نه از روی تکبّر و غرور. «واخفض للرّعیّة جناحک30؛ در برابر مردم، فروتن باش.»
7. مشورت کردن با مردم
مشورت در امور مردم و دوری کردن از استبداد و خود رأیی، از مهم ترین کارها در راه و رسم مدیریتی حضرت علی علیه السلام است. آن حضرت با این که از مقام عصمت برخوردار بود، اما پیوسته با دیگران مشورت می کرد و به کارگزاران خویش هم این مسأله را گوشزد می کرد.
ب) وظایف مردم در مقابل دولت
همان طوری که بیان شد، رابطه فرد و دولت، دو طرفه است. در مقابل خدمات و تلاش هایی که دولت جهت رفع نیازها و احتیاجات مادی و معنوی مردم انجام می دهد، افراد هم وظایفی خاص دارند که باید انجام دهند؛ از جمله:
1. پرداختن و اداکردن حقوق مالی
دولت اسلامی با مشکلات و سختی های زیادی در راه انجام وظایف مادی و معنوی خویش رو به رو می شود و به تنهایی قادر به انجام وظیفه خود نیست. لذا یکی از وظایف افراد این است که حقوق مالی (مالیات) خویش را اداء نمایند.
2. مشورت با دولت
حضرت علی علیه السلام بارها در نهج البلاغه به نقش مردم تأکید می کند و به کارگزاران خویش گوشزد می کند که با مردم مشورت کنند:
«از بنده خدا، علی بن ابی طالب، امیرمؤمنان به نیروهای مسلّح و نگهدارنده مرزها.
اما بعد، حقّی که بر والی و زمامدار انجام دادن آن لازم است، این است که فضل و برتری که به او رسیده و مقام خاصّی که به او داده شده است، نباید او را نسبت به مردم دگرگون کند و این نعمتی است که خداوند به او ارزانی داشته است، باید هرچه بیشتر او را به بندگان خدا نزدیک و نسبت به برادرانش رئوف و مهربان سازد. آگاه باشید، حقّ شما بر من این است که جز اسرار جنگی، هیچ سرّی را از شما پنهان نسازم و در اموری که پیش می آید، جز حکم الهی، بدون مشورت شما کاری را انجام ندهم.»31
حضرت علی علیه السلام می فرماید: «شاور ذوالعقول تأمن الزّلل و النّدم»32؛ با خردمندان مشورت کن، تا از لغزش ها و پشیمانی ها ایمن گردی.»
آن حضرت وظیفه مردم و دولت را چنین بیان می کند:
«ای مردم! مرا بر شما حقّی است و شما را بر من حقّی که خیر خواهی از شما دریغ ندارم و حقّی که از بیت المال دارید بگزارم، شما را تعلیم دهم تا این که نادان نمانید، و آداب آموزم تا بدانید. اما حقّ من بر شما این است که به بیعت وفا کنید و در نهان و آشکار حقّ خیرخواهی را ادا کنید و چون شما را بخوانم، بیایید و چون فرمان دهم، بپذیرید و از عهده برآیید.»33
حضرت علی علیه السلام در دوران زمامداری خود، طوری رفتار می کرد که مردم به راحتی نزد آن حضرت می رفتند و مشکلات خود را با او در میان می گذاشتند. آن حضرت با مردم مشورت می کرد و مشکلات حکومت را با آنان در میان می گذاشت و از آنان راهنمایی و مشورت می خواست.
از این رو، به مردم می فرمود: «با من چنان که با جبّاران سخن می گویند، سخن نرانید، و چنان که با مستبدّان محافظه کاری می کنند، از من کناره مجویید و با ظاهر آرایی و به طور تصنّعی آمیزش مدارید و شنیدن حق را بر من سنگین نپندارید، و نخواهم مرا بزرگ انگارید، چه آن کس که شنیدن حق بر او گران افتد و نمودن عدالت بر وی دشوار بود، کار به حق و عدالت بر او دشوارتر است. پس، از گفتن حق، با رأی دادن در عدالت باز نایستید که من خویشتن را برتر از آن نمی دانم که اشتباه نکنم و نه کار خویش را از خطا ایمنم، مگر که خدا مرا در کار نفس کفایت کند که از من بر آن تواناتر است.»34
حضرت علی علیه السلام بارها مردم و کارگزاران را به «وفای به عهد» توصیه می کند و از آنان می خواهد که ثابت و استوار باشند و از طرف دیگر، داد سخن و اعتراض سر می دهد و به طلحه و زبیر که پیمان خویش را با علی علیه السلام شکستند، اعتراض و نفرین می کند.
آن حضرت می فرماید: «و بایعنی الناس غیر مستکرهین ولا مجبرین بل طائعین مخیّرین35؛ مردم بدون اکراه و اجبار و از سر میل و اختیار با من بیعت کردند.»
حضرت علی علیه السلام قطع رابطه بین مردم و دولت را، نشانه انحطاط و زوال دولت می داند و به وحدت و یکپارچگی بین آن ها اشاره می کند:
«هان! بهوش باشید که دست از ریسمان اطاعت برگرفته اید و با تجدید رسوم جاهلیت، دژ محکم الهی را درهم شکسته اید. خداوند بر این امت منّت نهاد و به الفت، آنان را با یکدیگر پیوند داد که در سایه آن زندگی کنند و در پناه آن بیارامند. این، نعمتی است که هیچ یک از آفریدگان بهایش را نمی داند. زیرا بهای الفت و یگانگی از هر بهایی گرانقدرتر و از هر چیزی پر ارزش تر است. و بدانید که شما پس از هجرت به خوی باده نشینی بازگشتید و پس از پیوند دوستی، دسته دسته شدید. با اسلام جز به نام آن بستگی ندارید و جز نشان آن را نمی شناسید...»36.
پی نوشت ها:
1. احزاب / 72.
2. نهج البلاغه، خطبه 3، (شقشقیه).
3. برترین هدف و برترین نهاد، ص 45.
4. پرتوی از نهج البلاغه، (ترجمه مرحوم طالقانی)، سید محمد مهدی صفری، چاپ ارشاد، ص 135.
5. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 2، ص 52.
6. نظامنامه حکومت، محمد بن کاظم محمد فاضل شهری، ترجمه مهدی انصاری، ص 94.
7. همان، ص 98.
8. نهج البلاغه، نامه 53.
9. برای همه رعیّت خود آنچه برای خود و خاندانت دوست داری، دوست بدار و برای آن ها آنچه برای خود و خاندانت نمی پسندی، مپسند. (تحف العقول، ص 123.)
10 و 11. الطبقات الکبری، ج 7، ص 137.
12. نهج البلاغه، ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی، خطبه 32.
13. همان، نامه 69.
14. شرح غررالحکم و دررالکلم، جمال الدّین محمد خوانساری، ج 3، ص 297.
15. همان، ج 2، ص 273.
16. نهج البلاغه، نامه 53.
17. همان، خطبه 40.
18. شرح غررالحکم، ج 6، ص 236.
19. همان، ج 4، ص 10.
20. همان، ج 6، ص 34.
21. نهج البلاغه، خطبه 3.
22. تاریخ طبری، ج 4، ص 427.
23. نهج البلاغه، خطبه 33.
24. همان، خطبه 131.
25. همان، خطبه 33.
26. همان، خطبه 131.
27. همان، خطبه 105.
28. همان، حکمت 328.
29. الکافی، ج 2، ص 164.
30. نهج البلاغه، نامه 46.
31. همان، نامه 50.
32. غررالحکم، ج 2، ص 263.
33. انساب الاشراف، ابوالحسن احمد بن یحیی البلاذری، ج 6، ص 142 ـ 145.
34. نهج البلاغه، خطبه 216.
35. ر.ک: نهج البلاغه.
36. همان، خطبه 193.
http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines/MagArt.aspx?MagazineNumberID=4786&id=39527